Archidiecezja Warmińska

https://archwarmia.pl/

Historia Archidiecezji Warmińskiej

Diecezja warmińska została założona 29 lipca 1243 roku jako jedna z czterech diecezji pruskich. Na jej obszarze wydzielono terytorium stanowiące uposażenie biskupa i kapituły katedralnej, które zaczęto nazywać dominium warmińskim lub Warmią. Anzelm, pierwszy biskup warmiński, wybrał ziemie położone w środku diecezji, zamieszkane przez plemiona Warmów, Natangów i Galindów. Obejmujące trzecią część całej powierzchni (4249 km2), dominium składało się z dziesięciu komornictw. Siedmioma (z siedzibami w Barczewie, Braniewie, Dobrym Mieście, Jezioranach, Lidzbarku Warmińskim, Ornecie i Reszlu) zarządzali sami biskupi, zaś trzema (z siedzibami we Fromborku, Olsztynie i Pieniężnie) – kapituła katedralna. Oprócz wymienionych miast założono jeszcze dwa, Biskupiec i Bisztynek, oraz około pięciuset wsi.

Historyczna diecezja warmińska przez 223 lata (do drugiego pokoju toruńskiego) pozostawała pod rządami państwa krzyżackiego. W 1466 roku tylko terytorium należące do biskupa i kapituły (wspomniane dominium), a także okolice Tolkmicka i Elbląga zostały włączone do Polski, a 306 lat później – w wyniku I rozbioru Polski – do państwa pruskiego i niemieckiego. Mieszkali tu początkowo Prusowie i Niemcy, a od połowy XV wieku także Polacy. Podział ten jednak nie odpowiada dzisiejszym kategoriom narodowościowym, dlatego tutejsi mieszkańcy są nazywani po prostu Warmiakami. Ten stan rzeczy zmienił się ponownie po drugiej wojnie światowej.

Stolicą biskupią było początkowo Braniewo; w 1341 roku przeniesiono ją na krótko do Ornety, a od 1350 roku – na 445 lat – do Lidzbarka Warmińskiego. To miasto ze wspaniałym zamkiem stanowi rodzaj odbicia wszystkich ważniejszych wydarzeń na Warmii. Tutaj skupiała się centralna administracja biskupstwa, stanowiono prawo, odbywano sądy, rozwijano życie kulturalne i dyplomatyczne. Drugi ośrodek władzy świeckiej znajdował się we Fromborku, gdzie mieściła się siedziba warmińskiej kapituły katedralnej powołanej do życia w 1260 roku. W latach 1329-1388 na fromborskim wzgórzu wzniesiono wspaniałą katedrę – perłę gotyku ceglanego – i całości nadano piękną nazwę: Castrum Dominae Nostrae (Gród Naszej Pani), po niemiecku – Frauenburg. Przez wieki świątynia była rozbudowywana i upiększana. Wstawiono do niej barokowe ołtarze. Z gotyckich sklepień zwisa sześć kardynalskich kapeluszy i srebrzystobiała tiara – na pamiątkę pięciu biskupów warmińskich, którzy później zostali powołani do kolegium kardynalskiego, oraz humanisty Eneasza Silwiusza Piccolominiego – biskupa nominata wyniesionego na stolicę Piotrową jako Pius II. Na jednym z filarów po lewej stronie nawy środkowej znajduje się tablica pamiątkowa poświęcona Mikołajowi Kopernikowi, kanonikowi fromborskiemu, który po śmierci w 1543 roku znalazł tu miejsce wiecznego spoczynku. W czasie badań archeologicznych, które przeprowadzono w 2004 i 2005 roku, odnaleziono czaszkę, która najprawdopodobniej należy do wybitnego astronoma. Jeżeli ta hipoteza zostanie potwierdzona, znaczenie Fromborka wzrośnie.

Diecezja warmińska miała też swoją stolicę kulturalną – Ateny Północy. Na taką nazwę zasłużyło Braniewo, najstarsze miasto na Warmii, które od XIV wieku należało do Związku Hanzeatyckiego. W 1565 roku bp Stanisław Hozjusz sprowadził do niego jezuitów, którzy zorganizowali pierwsze w Polsce kolegium, seminarium duchowne i alumnat papieski, przygotowywujący misjonarzy dla krajów skandynawskich i ruskich. W 1589 roku założono tu także drukarnię. Wydawano w niej druki urzędowe, księgi liturgiczne, dzieła teologiczne, polemiczne, historyczne, dewocyjne i panegiryczne oraz podręczniki szkolne. W XIX wieku na bazie poprzednich uczelni utworzono Liceum Hosianum, do którego klerycy udawali się tylko na wykłady, a formację kapłańską zdobywali we własnym budynku seminaryjnym.

Mapa Świętej Warmii

Podstawową komórkę życia religijnego i społecznego w diecezji stanowi jednak parafia. Dobrze uświadamiali to sobie pierwsi właściciele ziemi wchodzącej w skład diecezji warmińskiej: Krzyżacy, biskup, kapituła i osoby prywatne. Pierwsze świątynie wznoszono już pod koniec XIII wieku. Około 50 kościołów erygowano w dominium w pierwszej połowie XIV wieku. W części krzyżackiej budowa obiektów sakralnych wiązała się ściśle z procesami kolonizacyjnymi i trwała aż do końca XV wieku. Ogólnie można powiedzieć, że przed 1525 rokiem w całej diecezji (a nie tylko dominium) funkcjonowało – dłużej lub krócej – około 272 kościołów parafialnych, filialnych i kaplic. Największe zmiany w sieci parafialnej spowodowała reformacja. W 1525 roku na protestantyzm przeszła część diecezji podległa świeckiej władzy zakonu krzyżackiego, a także mniejsze terytoria od strony zachodniej, w rejonie Tolkmicka i Elbląga, które od 1466 roku należały do Polski. Katolicyzm utrzymał się jedynie na terenie należącego do Polski dominium warmińskiego. Na podstawie protokołów powizytacyjnych można ustalić, że po 1550 roku w diecezji warmińskiej działały 74 parafie oraz 19 kościołów filialnych i zasadniczo ten stan utrzymał się do 1772 roku. W XVII i XVIII wieku wzniesiono kilka kaplic oraz – co ma ogromne znaczenie dla życia religijnego – zbudowano nowe kościoły pielgrzymkowe. Sanktuaria maryjne znajdują się w Gietrzwałdzie, Świętej Lipce, Stoczku i Krośnie. Kult Krzyża Świętego rozpowszechnił się w Chwalęcinie, Braniewie i Międzylesiu. Dwa kościoły są uświęcone szczególnym nabożeństwem Najświętszego Sakramentu (Głotowo i Bisztynek). Ponadto rzesze pątników podążały do sanktuariów ku czci świętych, m.in. do Tłokowa (św. Roch) i Barczewa (św. Antoni). Charakterystyczną formą religijności Warmiaków były “łosiery” definiowane jako “śluby poczynione w dawnych czasach przez mieszkańców wiosek w przypadku aktualnego lub grożącego nieszczęścia. W ślubie tym cała wioska podejmowała zobowiązanie do odbywania co roku w określonym dniu procesyjnej pielgrzymki do kościoła, gdzie znajdował się patron – chroniący od odpowiedniej klęski czy choroby” (ks. Władysław Piwowarski). Z podobnych motywów wznoszono również kapliczki i krzyże przydrożne. Wojciech Kętrzyński pisał: “Tutaj (…) wszędzie spotkasz przy drogach, domach i we wsiach krzyże, Boże Męki, kapliczki, a wśród lasów zawieszone lub przybite do drzew obrazy Matki Boskiej”. Warmińskie sanktuaria miały i mają najczęściej charakter lokalny, ale niektóre, jak Gietrzwałd (objawienia Matki Bożej w 1877 roku) i Święta Lipka, zdobyły popularność także poza granicami diecezji.

Wśród dawnych świątyń warmińskich szczególną wartością historyczną, artystyczną i religijną odznacza się kolegiata dobromiejska, przy której – z przerwą spowodowaną jej rozwiązaniem w latach 1810-1960 – mieści się druga kapituła. Kościół ten ma 60 m długości, sklepienie gwiaździste, ołtarz główny wzorowany częściowo na ołtarzu katedry wawelskiej i rokokową chrzcielnicę. W XVII i XVIII wieku wzniesiono barokowe kościoły w wymienionych sanktuariach maryjnych oraz Głotowie. Najpiękniejsza świątynia z tego okresu znajduje się w Świętej Lipce. Otoczona jest krużgankami i ma słynne w Europie organy.

Przy kościołach parafialnych zakładano instytucje społeczne: szkoły, szpitale, przytułki i bractwa. Na Warmii – jak w żadnej części Polski – szkoły istniały w każdej parafii. Niektóre z nich, zwłaszcza miejskie, miały stosunkowo wysoki poziom i przygotowywały do dalszej nauki w kolegiach jezuickich w Braniewie lub Reszlu. Z dobrodziejstw nauczania korzystały także dziewczęta, co w dawnych wiekach należało do rzadkości. Szpitali i przytułków było w latach 1525-1772 około 30, z czego około 10 we wsiach. Schronienie i opiekę znajdowali tu ludzie starsi, chorzy, biedni, ułomni, sieroty i wdowy. Od 1600 roku zakładano apteki i zatrudniano lekarzy. Pogłębianiu życia religijnego ludzi świeckich oraz prowadzeniu akcji charytatywnej sprzyjały liczne bractwa na cześć: Pana Jezusa (8), Najświętszej Maryi Panny (38), świętych (29) i stanowe (29). Przy kolegiach jezuickich działały sodalicje mariańskie.

Kościół warmiński przez cały czas prowadził misje zewnętrzne. Od XVII wieku koncentrowały się one na terenie Prus Książęcych, w tzw. diasporze. W 1617 roku biskupi warmińscy otrzymali tytuł administratorów diecezji sambijskiej. Trzy lata wcześniej rozpoczęto budowę kościoła w sprotestantyzowanym Królewcu. Ośrodkiem misyjnym w Prusach była też wspominana Święta Lipka. W drugiej połowie XVII wieku wzniesiono świątynię w Tylży, gdzie mieszkali flisacy spławiający Niemnem drewno i inne towary. Oprócz trzech placówek założonych w diasporze sensu stricto istniały jeszcze trzy kościoły ulokowane w Prusach Królewskich: w Elblągu, Tolkmicku i Kadynach. Najwięcej jednak katolickich ośrodków duszpasterskich w części protestanckiej powstało w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku. Podyktowane to było napływem polskich osadników i robotników sezonowych oraz żołnierzy wyznania katolickiego. W 1927 roku parafii w diasporze było już około 40. Na ich liczbę miały też wpływ nowe regulacje granic diecezji (1821, 1854, 1859, 1922, 1936). W 1939 roku w diecezji warmińskiej, liczącej 175 parafii, mieszkało 311 000 katolików (co stanowiło 14% ogółu mieszkańców).

Pod koniec XIX wieku Kościół przyczynił się też do wzniesienia nowoczesnych szpitali w Olsztynie, Biskupcu, Braniewie, Fromborku, Dobrym Mieście, Malborku, Pieniężnie, Reszlu, Ornecie i największego – szpitala św. Elżbiety w Królewcu. Prowadził też nowoczesne szkoły zawodowe, przedszkola i żłobki. Do działalności społecznej i charytatywnej włączyły się przede wszystkim zgromadzenia zakonne. W latach 1525-1772 na Warmii prowadziły działalność tylko dwa zakony męskie: jezuici i bernardyni oraz jedno zgromadzenie żeńskie – Siostry Świętej Katarzyny (założone w Braniewie przez Reginę Protmann), które włączyły się w pracę charytatywną i oświatową, ofiarnie wspierając miejscowe duchowieństwo. W pierwszej połowie XIX wieku władze pruskie skasowały klasztory jezuitów i bernardynów. Jednak już po 1859 roku swoje domy otworzyły szarytki i elżbietanki. Po pierwszej wojnie światowej diecezja mogła odbudować inne ośrodki zakonne. Do duszpasterstwa włączyli się wówczas franciszkanie, werbiści, pallotyni, redemptoryści, jezuici i sercanie.

Rozwój życia religijnego oraz społecznego i kulturalnego przerwała druga wojna światowa. Teren diecezji warmińskiej opuściła ludność rodzima, Warmiacy i Mazurzy, która przez wieki zapewniała ciągłość historyczną Warmii. Wpływ na to miały rozkazy miejscowych władz niemieckich, strach przed rosyjskimi czołgami, a później wrogie nastawienie polskich władz komunistycznych. Około 20 księży zostało zamordowanych w pierwszych miesiącach 1945 roku przez żołnierzy Armii Czerwonej. Polski Komitet Narodowościowy działający w Olsztynie odmówił obywatelstwa polskiego bp. Maksymilianowi Kallerowi i zmusił go do opuszczenia Polski. Podobnie postąpiono z innymi duchownymi-Warmiakami. Kard. August Hlond mianował administratorem apostolskim diecezji warmińskiej ks. prał. Dr. Teodora Benscha, który przeniósł kurię biskupią z Fromborka do Olsztyna. Miejsce autochtonów zaczęli powoli zajmować przybysze z Wileńszczyzny i Grodzieńszczyzny oraz Lwowskiego, Przemyskiego, Warszawskiego i Białostockiego. Razem z nimi przyjeżdżali duszpasterze. Powoli następowała odbudowa gospodarki i kultury, a często dokonywało się to w ramach nowych struktur parafialnych. Diecezji udało się powołać wszystkie instytucje potrzebne do właściwego funkcjonowania: kurię i sąd biskupi oraz niższe seminaria duchowne (rozwiązane przez władze komunistyczne w 1952 roku). W 1949 roku reaktywowano wyższe seminarium duchowne, najpierw przy ul. Mariańskiej, potem po zabraniu tego budynku przez Urząd Miejski – przy pl. Bema 2, a od 1991 roku w Redykajnach. W 1951 roku reaktywowano kapitułę katedralną, a dziewięć lat później – pierwszą kapitułę kolegiacką. W 1979 roku erygowano Instytut Historyczno-Pastoralny, skupiający diecezjalne uczelnie teologiczne, a w 1999 roku na jego bazie powstał Wydział Teologii w ramach nowo utworzonego Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego.

W celu usprawnienia duszpasterstwa ciągle powiększano liczbę dekanatów i parafii. Księża i wierni włożyli wiele trudu w odbudowę zniszczonych świątyń. Pojawił się też problem przejmowania budynków poewangelickich w związku ze zmianą struktury wyznaniowej tutejszej ludności. Lata powojenne są jednak naznaczone krzyżem ucisku ze strony struktur socjalistycznego państwa wrogiego religii. Władze administracyjne dążyły do ograniczenia wpływów Kościoła. Rozwiązano stowarzyszenia katolickie i Caritas, usunięto lekcje religii ze szkół. Kilkunastu księży osadzono w więzieniach, innych inwigilowano i szantażowano. 26 stycznia 1951 roku usunięto brutalnie ks. Teodora Benscha i jego wikariusza generalnego ks. Mieczysława Karpińskiego. Rada Konsultorów wybrała na rządcę diecezji ks. Wojciecha Zinka. Początkowo był on tylko administratorem, a sześć miesięcy później, po reaktywowaniu kapituły katedralnej, został wybrany wikariuszem kapitulnym. Niestety i z nim władze państwowe postąpiły brutalnie. 3 października 1953 roku został aresztowany i uwięziony. Na jego miejsce kapituła wybrała – narzuconego przez czynniki państwowe – ks. prof. Stefana Biskupskiego.

Pewien przełom w stosunkach państwo – Kościół nastąpił w 1956 roku. Diecezja warmińska otrzymała wówczas nowego ordynariusza w osobie ks. bp. Tomasza Wilczyńskiego. Nominację tę wystawiła Stolica Apostolska już w 1951 roku, ale rząd PRL nie pozwolił objąć biskupstwa. Możliwość taka pojawiła się dopiero po wydarzeniach październikowych.

Bp Tomasz Wilczyński był pierwszym powojennym rządcą diecezji, który miał sakrę. Odznaczał się dużą aktywnością, a co najważniejsze – odważnie i bezkompromisowo występował w obronie praw ludzi wierzących. Znane są jego słynne wystąpienia po likwidacji kaplicy w Sanatorium Przeciwgruźliczym w Olsztynie (maj 1965). Działo się to przecież w roku przygotowań do Millenium Chrztu Polski. Sam biskup tych uroczystości nie doczekał. Zmarł na atak serca 5 sierpnia 1965 roku. Kolejnym wikariuszem kapitulnym został sufragan warmiński bp Józef Drzazga. Nominację papieską na administratora otrzymał dopiero po dwóch latach, 25 maja 1967 roku, a pełnoprawnym biskupem warmińskim został 28 czerwca 1972 roku. Tego samego dnia diecezję warmińską podporządkowano metropolii warszawskiej. Wcześniej (od 1929 roku) należała do metropolii wrocławskiej. Następnym biskupem warmińskim był Józef Glemp. Pracował tutaj tylko dwa lata, ale były one bardzo owocne. Udało mu się zaktywizować laikat, rozwinąć kult św. Wojciecha, zreorganizować studia teologiczne. Przedostatni biskup, Jan Obłąk, był świetnym znawcą tych ziem i opublikował wiele artykułów mówiących o przeszłości diecezji warmińskiej. Ster diecezji objął w podeszłym wieku i dlatego rządził bardzo krótko – trzy lata. W 1985 roku otrzymał do pomocy sufragana chełmińskiego bp Edmunda Piszcza, który w 1988 roku został 49. ordynariuszem warmińskim. 25 marca 1992 roku Stolica Apostolska w ramach reorganizacji Kościoła w Polsce podzieliła diecezję warmińską na archidiecezję warmińską i diecezje elbląską i ełcką. 30 maja 2006 roku papież Benedykt XVI nowym arcybiskupem metropolitą warmińskim ustanowił Wojciecha Ziembę, absolwenta Wyższego Seminarium Duchownego “Hosianum” w Olsztynie. Wcześniej pełnił urząd biskupa ełckiego i arcybiskupa metropolity białostockiego. Jako zawołanie biskupie obrał słowa: Dives in misericordia Deus (Bóg bogaty w miłosierdzie).

Papież Jan Paweł II w czasie pobytu w Olsztynie w czerwcu 1991 roku powiedział: “Warmia była zawsze wierna Bogu i Kościołowi katolickiemu zasługując na zaszczytne miano Świętej Warmii. Świadczą o tym liczne kościoły, kaplice i krzyże przydrożne, kult Męki Pańskiej, a przede wszystkim cześć oddawana Matce Najświętszej w Gietrzwałdzie, Świętej Lipce, Krośnie i Stoczku Warmińskim”.